Terapia rodzinna – ujęcie psychoanalityczne

 Gra ról

Za prekursora psychoterapii rodzinnej uważany jest Ackerman. Podstawowe pojęcie w jego koncepcji to ,,rola”. Łączy ona procesy życia wewnętrznego jednostki z procesami związanymi z jej społeczną aktywnością. Rola w ujęciu Ackermana  jest synonimem ,,ja społeczne”. Dla utrzymania tożsamości jednostki istotne jest zachowanie tożsamości rodziny jako grupy. Poczucie tożsamości warunkowane jest pewną stałością zachowań członka rodziny, która uwzględnia zmiany rozwojowe i zmiany zewnętrzne. Giętkość i przystosowawczość ról w rodzinie jest istotna dla utrzymania stałości rodziny. Przystosowanie ról wymaga podobieństwa (symetryczności) lub uzupełniania się (komplementarności) ich układu w rodzinie.

Zmiany w rodzinie  nie muszą prowadzić do konfliktów. Zależnie  od tego jak zostaną wykorzystane, mogą służyć rozwojowi albo nie. Rozwój zależny jest od: zdolności przystosowania do nowych doświadczeń, zdolności budowania nowych poziomów komplementarności w układzie rodzinnych ról, a także poszukiwania sposobów rozwiązywania konfliktów, budowania pozytywnego obrazu ,,ja”, podtrzymywania podstawowych form obrony przed lękiem i dostarczania oparcia. Stałe przystosowanie się do nowych ról jest istotne zarówno  dla zdrowia jednostki  jak i całej rodziny. Do problemów prowadzą załamanie się komplementarności ról członków rodziny, nadmierna ich sztywność lub płynność w postrzeganiu ról lub  niezgodność w ich rozumieniu.

Cele psychoterapii

Celem psychoterapii w tym ujęciu jest  osiągniecie równowagi pomiędzy nadmiernie sztywnym lub zbyt płynnym wypełnianiem ról, co umożliwi na pewną kontynuację starych zachowań a jednocześnie otworzy rodzinę na nowe doświadczenia. Psycholog ma być nastawiony na rozwiązanie konfliktów, redukcję lęku oraz wspieranie funkcjonujących w rodzinie sił, działających w kierunku uzyskania zdrowia emocjonalnego. Zmiana sposobu porozumiewania się nie jest wystarczającym sposobem rozwiązania problemów. Ważna  jest zmiana wzajemnych postaw, a  niekiedy wartości. Psychoterapia kończy się w momencie, gdy członkowie rodziny zaczną się odnosić do siebie w nowy sposób.

Celem psychoanalitycznej psychoterapii rodzinnej jest zmiana osobowości członków rodziny tak, by byli zdolni do kontaktowania się ze sobą, jak ze zdrowymi osobami, na bazie aktualnych realiów, a nie na podstawie wyobrażeń z przeszłości (uzyskanie niezależności, doprowadzenie do autonomicznego rozwoju niezależnego od rodziny pochodzenia). Psycholog w podejściu psychoanalitycznym, niezależnie od tego czy pracuje z pojedynczą osobą, parą czy całą rodziną, pracuje nad rekonstrukcją osobowości jednostki z uwzględnieniem historii jej kształtowania.

Najważniejsze założenia:

  • patologia lokalizowana w obrębie zjawisk intrapsychicznych jednostek pozostających w relacji rodzinnej,
  • symptomy zaburzenia pochodzą z nieświadomości konfliktów wewnętrznych i lęku,
  • nieprawidłowy charakter wczesnych relacji z obiektem i zahamowany rozwój ego poszczególnych osób, zwłaszcza małżonków jest przyczyną pojawienia się patologii,
  • relacje, w które wchodzą ludzie w dorosłym życiu, są zdeterminowane charakterem związków z ważnymi postawami we wczesnych etapach rozwoju i konfliktami wewnętrznymi. Podejście psychoanalityczne koncentruje się na charakterze związku, w jaki wchodzą ludzie dorośli ze współmałżonkiem i dzieckiem. Nie zajmuje się całym układem wzajemnych relacji. Już sam wybór partnera jest nieprzypadkowy, chociaż jego istotne motywy są nieświadome.Z psychoanalitycznego punktu widzenia jakość małżeństwa i rodziny, jaką tworzą dorośli ludzie, jest zdeterminowana rozwojem osobowości w rodzinach generacyjnych. Rodzina będzie zdrowa i harmonijna, jeżeli małżonkowie są zdrowi i dojrzali. Oznacza to, że:
  • potrafią tolerować niezależność partnera i okresowe frustracje, a także nie spełniać wszystkich jego życzeń,
  • współpracują ze sobą bez wdawania się w walkę sił, ponieważ partnera widzą jako równego sobie,
  • wyrażają podziw, zauważają sukcesy współmałżonka, wczuwają się w jego troski i cierpienia,
  • cieszą się z odczuć erotycznych w kontaktach z partnerem bez obaw i poczucia winy; ich kontakty są otwarte i spontaniczne,
  • jako rodzice potrafią współpracować ze sobą bez rywalizacji o uwagę i uczucia dzieci, popierają ich indywidualność i rozwój.

Stadia rozwoju rodziny

Uznaje się, że rodziny, podobnie jak jednostki, przechodzą stadia rozwoju, a także mogą podlegać fiksacji i regresji. Gdy nie podlegają szczególnym naciskom, na ogół funkcjonują sprawnie. Wielkość stresu, jaki może znieść rodzina, zależy od stopnia jej rozwoju i typu fiksacji jej członków. W sytuacji stresu nie tylko ponownie doświadcza starych konfliktów, ale może powrócić do starych, sztywnych, dysfunkcjonalnych wzorców radzenia sobie. Wymieniane są następujące właściwości zaburzonych rodzin:

– dyfuzja granic interpersonalnych,
– niejasne identyfikacje, satysfakcje uzyskiwane z fantazji, a nie z realności,
– trudności w radzeniu sobie z separacją i utratą,
– próby zachowania dawnych, często fantazyjnych rodzajów związku,
– próby manipulowania innymi członkami rodziny w celu zachowania sztywnej ich wizji.

 Przykład: rodzina alkoholowa

W tej orientacji rozumienie problemów rodziny alkoholowej polegałoby na specyficznym doborze partnerów na zasadzie komplementarnej względem nieuświadamianych i niezaspokojonych potrzeb i tworzenie zaburzonego związku. Alkoholik jako osoba zależna, z tendencją do odreagowywania swoich lęków, wchodzi w związek z osobą dominującą, która ma również nierozwiązany problem zależności i usiłuje go ,,załatwić” poprzez wybór słabego męża, którego zależność wzmacnia jej samoocenę . Wynika z tego, że ,,żona alkoholika” jest przedstawiana jako patologiczna osobowość z konfliktami zależnościowymi i zespołami potrzeb, które prowadzą do wyboru partnera uzależnionego lub predysponowanego do uzależnień. Ich wzór relacji polega na wyborze partnera nie mogącego zaspokoić potrzeb zależnościowych, zdominowanie go przez przejęcie ról porzuconych przez niego z powodu picia, następnie zaś agresja i obwinianie go za niezaspokajanie potrzeb. Gdy mąż, np. z powodu picia nie daje sobie rady z ekonomicznymi obowiązkami wobec rodziny zmienia się układ sił między partnerami: żona reaguje wrogością, mąż zaś wstydem, poczuciem winy, ucieczką w picie. W razie zaprzestania picia mąż ,,zyskuje” na pozycji społecznej, zaś żona nie może już grać osoby nieszczęśliwej, która musi podołać tylu obowiązkom. Leczenie jednego z partnerów zwykle powoduje nasilenie u drugiego objawów w celu utrzymania status quo w rodzinie.

opracowanie na podst. przeglądu terapii rodzinnych autorstwa Doroty Reguły